ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΙΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ ΣΤΗΝ ΠΑΣΤΡΑ (2): Το τάμα

 

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2^Ο

Το τάμα

Βράδυ 21^ης Δεκεμβρίου 1082 μ.Χ. – Κωμόπολη των Ερυθρών

 

-Θαύμα……..θαύμα……….θαύμα……………….θαύμα……………………., άρχισαν να φωνασκούν ρυθμικά  κι άλλοι από το παρευρισκόμενο πλήθος, έξω από το ήδη πρώην θεραπευτήριο, στέλνοντας τις κραυγές τους προς τον ουρανό προς τον οποίο φαινόταν ότι απευθύνονταν. Βέβαια τα πρόσωπα αυτά, που επικαλούνταν την συγκεκριμένη θεϊκή παρέμβαση ήταν γνωστά σ’ όλη την Τούρμα των Ερυθρών. Επρόκειτο για τα μέλη της συντεχνίας των Γκρούεζων, που ουσιαστικά λειτουργούσαν ως θρησκευτική σέχτα αφιερωμένη στην λατρεία του Αγίου Αθανασίου του Δωροδότου, ο επικεφαλής της οποίας, ο Λάτων ο Λογοκόπος παρότρυνε όλους τους παριστάμενους να ανακράζουν ρυθμικά  την λέξη θαύμα. Οι Γκρούεζες διατηρούσαν επί σειρά ετών την πίστη τους στον συγκεκριμένο άγιο, αναφερόμενοι πολλάκις στα θαύματα που είχε κάνει στην περιοχή της Τούρμας των Ερυθρών. Οι Γκρούεζες ισχυρίζονταν ότι στα θαύματα αυτά περιλαμβάνονταν, μεταξύ πολλών άλλων, οι διορισμοί μελών των οικογενειών τους στις τοπικές και όχι μόνον θέσεις των αυτοκρατορικών διοικητικών αξιωματούχων, χωρίς να διαθέτουν έστω και τα στοιχειώδη προσόντα, οι κακοτυχίες που έβρισκαν οι γείτονες τους, όταν φιλονικούσαν μαζί τους, η αυτόματη διαγραφή προστίμων, που επέβαλε η τοπική και η κεντρική διοίκηση σε απείθαρχους πολίτες και πολλά άλλα.

 

Ενώ ακόμη δεν είχαν σιγήσει οι ρυθμικές φωνές του πλήθους, ο επικεφαλής της συντεχνίας των Γκρούεζων, ο Λάτων ο Λογοκόπος, έλαβε, ως συνήθως αυθαίρετα τον λόγο και απευθυνόμενος στον ήδη αποσβολωμένο Παλιουκίωνα, δήλωσε:

 

-Πρόκειται για ένα θαύμα άρχοντά μου, για ένα χριστουγεννιάτικο θαύμα του προστάτου μας Αγίου Αθανασίου του Δωροδότου……..Αυτός και μόνον αυτός θα μπορούσε να μας απαλλάξει από την ύπαρξη του άθλιου θεραπευτηρίου και από την παρουσία του μιαρού αμφισβητία Μαλέως του Θρακός…..Αυτός και μόνον αυτός, θα μπορούσε να αποκαταστήσει στην θέση, που του αρμόζει τον θεραπευτή Σαγματά………..Θαύμα………..Θαύμα……….Για τον λόγο αυτόν, άρχοντά μου, θα πρέπει να τιμήσουμε κατά πως πρέπει τον Άγιο…..Δώκε την ιερή σου εντολή για κάτι τέτοιο και θα έχεις την ευχή και την ευλογία του Αγίου για ούλη σου την τρυφηλή ζωή…..

 

Ο Παλιουκίων στην αρχή αιφνιδιάστηκε, στην συνέχεια έδειχνε να ξεροκαταπίνει, και χωρίς να λάβει υπόψη του καθόλου το έντονο βλέμμα αμφισβήτησης του Βάλα, όπως αυτό με ταχύτητα και οξύτητα βέλους κατευθυνόταν προς τον Λάτωνα, αντέλεξε με δυνατή και σταθερή φωνή, που πρόδιδε αποφασιστικότητα:

 

- Ναι……..ναι πρόκειται για θαύμα, που δεν πρέπει να ξεχαστεί, αλλά διαρκώς να μνημονεύεται. Κυρίως όμως πρέπει να τιμάται, με τον τρόπο, που του αρμόζει. Γι΄αυτό δίδω εντολή, όπως, με πρωτοβουλία του μητροπολίτου Λεωνίδου και με την αγαστή συνεργασία των τοπικών αρχόντων και ιδίως του διοικητή της Τούρμας, όπως λάβει χώρα περιφορά της ιεράς εικόνος του Αγίου Αθανασίου του Δωροδότου, που με τέχνη άφθαστη έχει φιλοτεχνηθεί από τον μοναχό Ζωανά τον Κρήτα. Η δε περιφορά αυτή, θα λάβει χώρα με εκκίνηση τον μητροπολιτικό ναό, θα συνεχίσει την πορεία της εκτός πόλης προς την γέφυρα του Αγαρηνού, θα διέλθει μέρος του όρους της Πάστρας και θα καταλήξει πάλι στον μητροπολιτικό ναό. Η εντολή μου δίδεται προς εκπλήρωση υποσχέσεως προς την ανώτερη δύναμη του Αγίου και αποτελεί τάμα, που ούλοι οφείλουμε να σεβαστούμε………… Η περιφορά θα λάβει χώρα την πρωία της 24^ης Δεκεμβρίου…

 

Το παρευρισκόμενο πλήθος, μόλις ολοκλήρωσε το βαρυσήμαντο λογύδριο του ο Παλιουκίων, με πρωτοστατούντες τους Γκρούεζες, αποδεχόμενο με καταφανή ευχαρίστηση και αγαλλίαση τα όσα διέταξε ο Θεματάρχης, ξέσπασε σε πανηγυρισμούς.

 

Ούλοι φαίνονταν ευχαριστημένοι, από την αισιόδοξη εξέλιξη των πραγμάτων. Ούλοι, άρχοντες και πλήθος. Ούλοι, εκτός από τον Βάλα, που φαινόταν εντονότατα προβληματισμένος και ιδιαίτερα ανήσυχος. Υπό το βάρος μάλιστα μίας απροσδιόριστης ψυχικής πίεσης, απευθυνόμενος, προς τον Θεματάρχη, του είπε:

-Είναι ανάγκη να έχει αυτήν την διαδρομή η περιφορά; Θα πρέπει να περάσει οπωσδήποτε από το γεφύρι του Αγαρηνού και την Πάστρα; Δεν μπορείς άρχοντα να υποδείξεις μία άλλη εναλλακτική διαδρομή;­

 

Ο Παλιουκίων, χωρίς περιστροφές και με έντονα επιβλητικό ύφος, που απέπνεε κατασταλτική εξουσιαστική διάθεση του απάντησε:

 

- Αυτή είναι η διαδρομή, που εγώ όρισα και δεν αλλάζει…..Σου αρέσει , δεν σου αρέσει με αυτόν τον τρόπο θα γίνει η περιφορά….Τα παραπονά σου, αν τολμάς βέβαια να τα διατυπώσεις, στον αυτοκράτορα……….

 

Εν τω μεταξύ το πλήθος συνέχιζε να πανηγυρίζει έντονα, ακόμη, θα λέγαμε και με τρόπους ιδιαίτερα ακραίους και πρωτοφανείς. Είναι χαρακτηριστικό ότι, πάνω στην έξαλλη και πυρετώδη χαρά του, άρπαξε από τον Κλοιό τον άτυχο Μαλέα, τον έθεσε επί δοκού άκαμπτης οξιάς και αφού τον περιέλουσε με πίσσα, θέτοντας μάλιστα επ΄αυτής πούπουλα ερμαφρόδιτης χήνας από την Ζαπουρνιά, άρχισε να περιφέρει αυτόν στις οδούς της κωμόπολης.

 

Την γενικότερα ευθυμία, που κατέκλυζε την περιρρέουσα ατμόσφαιρα, διέκοψε ένας έντονος αχός, που ερχόταν από την πλατεία της κωμόπολης. Μέσα από τον αχό αυτό, ακούγονταν και φωνές, με ακατάληπτες φράσεις. Τι συνέβαινε;

 

Στην πλατεία, και ενώ το πλήθος πανηγύριζε για το τάμα του Παλιουκίωνα, είχαν εισέλθει οι φρικαλέοι αιρετικοί του τάγματος του εξωμότη μοναχού Σωτηρίου του Κώνστα, με επικεφαλής αυτόν. Φορώντας τραχείς χιτώνες από μαλλί ημίαιμου κακομαθημένου χοίρου, κόκκινες κάλτσες από μαλλί ασβού και κραδαίνοντας ρόπαλα από ξύλο απάγουρης τριανταφυλλιάς, είχαν εισβάλει στην πλατεία και έσπερναν τον πανικό και τον όλεθρο. Θέλοντας, κατά τον τρόπο αυτόν να διαμαρτυρηθούν για το γενόμενο θαύμα, με το οποίο προφανώς διαφωνούσαν, αλλά και για το τάμα του Θεματάρχη, το οποίο είχαν μόλις πληροφορηθεί, προέβαιναν σε πρωτοφανείς ασχήμιες. Αφού ακινητοποίησαν τα μέλη του κουαρτέτου και κατέστρεψαν με επιδεικτικό τρόπο τα μουσικά τους όργανα, κρέμασαν αυτά ανάποδα στα παρακείμενα δένδρα. Στη συνέχεια ξήλωσαν την εξέδρα και άρχισαν να καίνε τα καθίσματα, χωρίς να σεβαστούν, ως συνήθως, τίποτε και κανένα. Από την οργή του δεν γλίτωσε ούτε ο θρόνος του Θεματάρχη, επί του οποίου απόθεσαν φρέσκα κόπρανα στέρφας γαϊδάρας. Τέλος ξυλοκοπούσαν κάθε άτυχο πολίτη, που συναντούσαν στο επιθετικό τους διάβα και ιδίως αυτούς, που υποψιαζόνταν, ότι ανήκουν στην πιο μισητή σε αυτούς συντεχνία: στην συντεχνία των Γκρούεζων.

 

Αφού, λόγω της έκρυθμης κατάστασης, ο Παλιουκίων φυγαδεύθηκε με κατεύθυνση την Μάνδρα, χρειάσθηκε να περάσουν αρκετές ώρες, για αποκατασταθεί επιτέλους η τάξη. Οι οδομαχίες μεταξύ της ένδοξης στρατοχωροφυλακής και των αιρετικών συνεχίζονταν όλη την νύκτα και συνεχίσθηκαν έως το πρωί της επομένης ημέρας, οπότε και οι ασχημονούντες μπαχαλάκηδες επέστρεψαν στις ρυπαρές  τους κρυψώνες………………………         

 

 

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΙΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ ΣΤΗΝ ΠΑΣΤΡΑ (1): Το θαύμα

 

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1^Ο

Το θαύμα

Απόγευμα 21^ης Δεκεμβρίου 1082 μ.Χ. – Κωμόπολη των Ερυθρών

 

Το ελαφρύ, ψιλό χιόνι, που έπεφτε ακατάπαυστα από το πρωί, το λευκό στρώμα, που με μαεστρία είχε ήδη στρωθεί και η χαμηλότατη θερμοκρασία, που επικρατούσε, δεν φαίνεται να πτοούσαν την διάθεση των κατοίκων των Ερυθρών να τιμήσουν την έναρξη των Χριστουγεννιάτικων Εορτών, που διοργάνωνε η τοπική Τούρμα, υπό την λαμπρή αιγίδα του Θεματάρχη Παλιουκιώνα. Πέρα από την έντονη κινητικότητα, που υπήρχε στους κεντρικούς δρόμους της κωμόπολης, η πυκνή παρουσία ανθρώπων στην πλατεία πρόδιδε την διοργάνωση μίας ιδιαίτερης τιμητικής Χριστουγεννιάτικης εκδήλωσης.

 

Πράγματι στην κεντρική πλατεία, απέναντι από τα πανδοχεία του Μυός και της Αννης της Παρεκκλινούσης, υποτακτικοί της Τούρμας, είχαν κατασκευάσει μία λιτή εξέδρα από ακατέργαστες βέργες σφενδάμου, η οποία ήταν έτοιμη να υποδεχθεί τους άφθαστους καλλιτέχνες πνευστών, που είχε ειδικά για την περίσταση είχε προσλάβει ο Παλιουκίων, οι οποίο στο σύνολό τους αποτελούσαν το περιλάλητο κουαρτέτο πνευστών. Το κουαρτέτο αυτό χειριζόταν με μαγικό τρόπο τα πνευστά όργανα, στα οποία περιλαμβάνονταν σουραύλια κάθε τύπου, τούμπες, βούκινα και αφρικανικές βουβουζέλες κατασκευασμένες από κέρατο βλογιοκομμένου αλάσπωτου ρινόκερου.

 

Και ενώ το εντυπωσιακό κουαρτέτο προέβαινε σε δοκιμαστικές εκτελέσεις, που πρόδιδαν την μουσική πανδαισία, που θα ακολουθούσε, πλήθος κόσμου είχε ήδη προσεγγίσει την εξέδρα αδημονώντας να εισπράξει το καλλιτεχνικό αποτέλεσμα. Απέναντι, όμως από την  εξέδρα και σε ειδικά διαμορφωμένες θέσεις, κατασκευασμένες από ξύλο μουριάς, ήδη είχαν καθίσει οι προερχόμενοι από το Θέμα της Μανδροειδυλλίας και από την τοπική Τούρμα άρχοντες. Μπροστά από τις θέσεις αυτές, δέσποζε ο κατασκευασμένος από κευρανοκτυπημένη κερασιά, θρόνος, τον οποίο είχε ήδη καταλάβει ο Παλιουκίωνας.

 

Ο καιρός επέβαλε βαρύ ντύσιμο για τους παριστάμενους άρχοντες, οι οποίοι είχαν φροντίσει πάνω από τους μεταξωτούς πολύχρωμους χιτώνες τους να έχουν ενδυθεί με προβιές, κυρίως άλουστων, απροσδιορίστου φύλου, αιγοπροβάτων. Βέβαια και ως προς το σημείο αυτό ξεχώριζε ο Παλιουκίων. Φορούσε μία ειδική, για τις καιρικές περιστάσεις προβιά από αρσενικό ελάφι, που του είχαν δωρίσει οι κάτοικοι του Μύτικα, ως δείγμα ευγνωμοσύνης.

 

Μεταξύ των αρχόντων, μπορούσε εύκολα κανείς να ξεχωρίσει, πέρα από τον επιβλητικό Παλιουκίωνα, τον τοπικό διοικητή Βάλα, που σκάλιζε άκομψα το δεξί τριχωτό ρουθούνι της μύτης του, τον κομισάριο του Θέματος Μιχαήλ Σακελλάριο, που στριφογυρνούσε το κεφάλι του, σαν περισκόπιο υποβρυχίου, αναζητώντας πιθανές ύποπτες κινήσεις μέσα στο παριστάμενο πλήθος, τον σιδερόφρακτο κομισάριο, ενετικής καταγωγής Τζιότι Ντι Κολοβέντζο, με το πασίγνωστο βλοσυρό του ύφος καθώς επίσης και του δούκα τον εξ Αιγύπτου Ραφτόπουλο, με το γνωστό σαρδόνιο, πλην όμως λίαν εξοντωτικό του χαμόγελο.

 

Στα πέριξ του χώρου της εκδήλωσης είχαν διασπαρεί μέλη της αδυσώπητης τοπικής στρατοχωροφυλακής, τα οποία υπό της διαταγές του διοικητή τους Αθανασίου Κομίνη, περιφρουρούσαν τον χώρο, φροντίζοντας για την ασφάλεια των αρχόντων. Είχαν δε ιδιαίτερα τεταμένη την προσοχή τους, δεδομένου, ότι είχαν λάβει πληροφορίες για ύποπτες κινήσεις και δράσεις της αβυσσαλέας ομάδας του Σωτηρίου του Κώνστα, του γνωστού αιρετικού μοναχού, ο οποίος δεν δίσταζε να δημιουργεί, ανά πάσα στιγμή, ταραχώδεις και χαοτικές καταστάσεις, προκειμένου να ικανοποιεί τα ιδεοληπτικά του σύνδρομα. Η παρουσία του υποδεκανέα της στρατοχωροφυλακής Κωνσταντίνου Βαρβά, γνωστού για την σκαιότητα του χαρακτήρα του και την ωμότητα των βδελυρών του πράξεων, τόνιζε ιδιαίτερα το επίπεδο της προστατευτικής κινητοποίησης.

 

Ενώ, το κουαρτέτο, ολοκλήρωνε τις δοκιμαστικές του εκτελέσεις, ο Θεματάρχης, σηκώθηκε από την θέση του και με μία ανάλαφρη κίνηση του αριστερού του χεριού, που απέπνεε επιβεβαίωση άκρατης εξουσίας, έδωσε, ουσιαστικά εντολή, για την έναρξη της εκδήλωσης. Την αυτή αρχοντική κίνηση έκανε ο Παλιουκίων και προς τα μέλη της χορωδίας της συντεχνίας των Γκρούεζων, τα οποία ήταν ήδη έτοιμα να συνδράμουν με τις αγνές παιδιάστικές φωνές τους στην τέλεση της μουσικής αυτής τελετής.

 

Αμέσως, τέθηκαν σε πλήρη λειτουργία τα πνευστά όργανα του κουαρτέτου, τα οποία είχαν συντονιστεί, παίζοντας ένα χαρακτηριστικό άσμα των Αγίων αυτών ημερών. Ταυτόχρονα, τα μέλη της χορωδίας, συγχρονισμένα με την εξαίσια μουσική των πνευστών, άρχισαν μελωδικά να ψάλλουν:

Άγιε Θανάση στο νου σου να 'χεις.

Ότι για 'μένα πάντα θα υπάρχεις.

Στις άγιες νύχτες θα σε γυρεύω.

Είμαι παιδί και σαν παιδί στα θαύματα πιστεύω        

 

Η όμορφη αυτή μελωδία έσπειρε την απόλυτη γαλήνη, τόσο στους άρχοντες, όσο και στο παρευρισκόμενο πλήθος, που απολάμβανε μία τόσο ποιοτική εκδήλωση, που τιμούσε μεγαλοπρεπώς τις άγιες αυτές ημέρες.

 

Όμως το κλίμα αυτό της γαλήνης, δεν έμελε να διαρκέσει για πολύ. Ξαφνικά και ενώ έρεε ο μελίρρυτος ήχος της μουσικής και της χορωδίας, μία άγρια φωνή, διέκοψε την σιγή της θεσπέσιας αυτής τέρψης. Ήταν ο Γεώργιος των Πιπιτσιδών, που είχε προβάλει από την άκρη της πλατείας, στο ύψος του πανδοχείου του Βάλα, ο οποίος με όλη την δύναμη της φωνής του έκραζε:

 

- Κάτι σοβαρό συνέβη στο θεραπευτήριο………..κάτι άλλαξε τρομακτικά και απότομα.

 

Τόσο το πλήθος, όσο και κυρίως οι άρχοντες ξαφνιάστηκαν έντονα και έδειχναν απότομα έντονα ανησυχία. Το κουαρτέτο και η χορωδία είχαν διακόψει, ενώ ένα είδος αναταραχής άρχισε να απλώνεται και στο παρευρισκόμενο πλήθος.

 

Ο Παλιουκίων, επιδεικνύοντας χαρακτηριστική ψυχραιμία, που άρμοζε με τελειότητα στο αξίωμά του, είπε με στεντόρεια φωνή:

-Τι συμβαίνει; Είναι σοβαρό; Και αν είναι σοβαρό πρέπει να δούμε από κοντά τι πράγματι συμβαίνει……….

Μετά από αυτό ο Θεματάρχης σηκώθηκε από την θέση του και κινήθηκε εκτός πλατείας με προφανή κατεύθυνση το τοπικό θεραπευτήριο. Αμέσως, χωρίς καμία περίσκεψη, τον ακολούθησαν τόσο οι λοιποί άρχοντες, όσο και οι περισσότεροι από το παρευρισκόμενο πλήθος.

 

Φθάνοντας, μετά από λίγο, έξω από το θεραπευτήριο ο Θεματάρχης και οι υπόλοιποι αντίκρισαν ένα πρωτοφανές θέαμα: Το θεραπευτήριο είχε αλλάξει μορφή, είχε κατά κάποιο τρόπο μικρύνει, είχε γίνει λιτό και εντός αυτού δεν υπήρχε το πλήθος των θεραπόντων, που παρείχε τις ιατρικές και φαρμακευτικές του υπηρεσίες. Μόνος εντός της αίθουσας του κτιρίου, που είχε απομείνει, ήταν ο θεραπευτής Σαγματάς, ο οποίος κοιτούσε απλανώς και αδιάφορα σε άγνωστη μάλιστα κατεύθυνση. Υπήρχε όμως και κάτι το φρικιαστικό και αποτρόπαιο: Ο μέχρι πρότινος αρχιθεραπευτής Μαλεύς Ο Θραξ, ο οποίος έφερε σημεία βαρβάρου βασανισμού, είχε τεθεί προς τιμωρία στο απαξιωτικό και κακοποιητικό  όργανο του κλοιού και έδειχνε ότι υπέφερε.

 

Όλοι έμειναν σιωπηλοί και αποσβολωμένοι.

Ξαφνικά κάποιος από το πλήθος άρχισε να φωνάζει δυνατά:

-Θαύμα, έγινε θαύμα…….Ο Άγιος Αθανάσιος έκαμε θαύμα…………         

ΧΡΙΣΤΟΓΕΝΝΙΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ ΣΤΗΝ ΠΑΣΤΡΑ: Εισαγωγή

 

ΠΡΟΟΙΜΙΟ

Για μία ακόμη φορά οι εργασίες εκσκαφής εντός του οικιακού μου κήπου, αποδείχθηκαν ιδιαίτερα αποδοτικές. Έτσι και ενώ άνεσκαπτα τον κήπο μου, προκειμένου να παραχώσω εντός αυτού ληγμένα self tests για τον κορωνοιό, ανακάλυψα για μία ακόμη φορά κάτι λίαν εντυπωσιακό. Ένα μικρό, από ακατέργαστο ξύλο, κιβώτιο, αποκαλύφθηκε κατά τις εργασίες των εκσκαφών. Εντός το κιβωτίου, το οποίο σημειωτέον ήταν λίαν πεπαλαιωμένο, βρισκόταν μία σκουρόχρωμη, καλλιγραφημένη, περγαμηνή.

Επρόκειτο για ένα κείμενο ιστορικής αφήγησης του μοναχού Πιτουλάβιου (1208 – 1289), που αναφερόταν σε ένα ιστορικό γεγονός, που έλαβε χώρα περί τα τέλη του μηνός Δεκεμβρίου του έτους 1082, στην ευρύτερη περιοχή του σημερινού Δήμου Μάνδρας Ειδυλλίας και κυρίως στην κωμόπολη των Ερυθρών. Η αφήγηση αφορούσε, για μία ακόμη φορά, σε μία σειρά αποτρόπαιων εγκληματικών και εν γένει ηθικά μιαρών πράξεων, που συνέβησαν κατά το προαναφερόμενο χρονικό διάστημα.

Με ύφος κορυφαίου αστυνομικού λογοτέχνη, ο Πιτουλάβιος ξετυλίγει την αφήγησή του, χωρίς όμως να περιορίζεται σε μία απλή καταγραφή γεγονότων αλλά και να επεκτείνεται και σε αιτιολογική ανάλυση αυτών κάνοντας περαιτέρω χρήση και της αξιολόγησης των χαρακτήρων των προσώπων, που φέρονται να πρωταγωνιστούν. Πρόκειται ουσιαστικά για μία αμιγώς Θουκιδίδεια γραφή, που εντυπωσιάζει και καθηλώνει και τον πλέον απαιτητικό αναγνώστη.

Επιθυμώντας, για μία ακόμη φορά, το εν λόγω αφήγημα να μην παραμείνει άγνωστο στο ευρύ κοινό και ιδιαίτερα στους συμπολίτες μας, αποφάσισα να σας το παρουσιάσω τμηματικά σε ελεύθερη απόδοση από την ύστερη μεσαιωνική ελληνική γλώσσα στην νέα.

 

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

Βρισκόμαστε στο έτος 1082. Αυτοκράτορας της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας είναι ο Αλέξιος Κομνηνός. Ο εν λόγω αυτοκράτορας ήταν εξέχουσα στρατιωτική και πολιτική μορφή και αποτέλεσε και τον ουσιαστικό θεμελιωτή της δυναστείας των Κομνηνών, μιας από τις ενδοξότερες δυναστείες της βυζαντινής ιστορίας.

Κατά τη διάρκεια της  αυτοκρατορικής του θητείας (1081-1118), η βασιλική εδαφική επικράτεια χωριζόταν, μεταξύ άλλων σε θέματα, τα οποία υποδιαιρούνταν σε τούρμες. Μεταξύ των αυτοκρατορικών θεμάτων ήταν και αυτή της Μανδροειδυλλίας, τα όρια της οποίας ταυτίζονταν με αυτά του σημερινού ομώνυμου δήμου, η οποία χωριζόταν σε τέσσερις τούρμες: Την Μάνδρα, τις Ερυθρές, τα Βίλια και την Οινόη. Επικεφαλής  του θέματος αυτού ή Στρατηγός ή Θεματάρχης ήταν κατά την εποχή των γεγονότων ο περίφημος Ευστάθιος ο Παλιουκίων, που διέθετε πνεύμα οξύ και εύστροφο καθώς επίσης και καλλιτεχνικές ανησυχίες. Ο Ευστάθιος κατέβαλε άοκνες και οδυνηρές προσπάθειες για να επιτύχει την ενότητα του θέματος, που διοικούσε, έχοντας να αντιμετωπίσει την απειθαρχία, την έλλειψη σωφροσύνης και πολλές φορές την έλλειψη έλλογης κοινωνικής συμπεριφοράς των κατοίκων, κυρίως μάλιστα αυτών των Ερυθρών.

 

ΤΑ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ

Η γέννηση του Χριστού, αν και αδιαμφισβήτητα αποτελεί μία από τις μεγαλύτερες στιγμές στη ζωή της Εκκλησίας, καθυστέρησε να ενταχθεί στο εορτολόγιό της, τουλάχιστον ως προς την ημερομηνία που τη γνωρίζουμε σήμερα. Πριν από τον 3ο αιώνα μ. Χ. δεν υπήρχε κάποια σχετική εορτή, ενώ στα τέλη του καθιερώθηκε να γιορτάζονται τα Χριστούγεννα μαζί με τα Επιφάνεια στις 6 Ιανουαρίου. Χρειάστηκε να περάσουν μερικά χρόνια ακόμα ώσπου τον 4ο αιώνα να καθιερωθεί ξεχωριστή γιορτή αφιερωμένη στη γέννηση του Θεανθρώπου.

 

Η επιλογή της ημερομηνίας δεν ήταν εύκολη υπόθεση και γέννησε πολλές συζητήσεις. Και αυτό γιατί δεν υπάρχει καμία αναφορά ούτε στην Παλαιά ούτε στην Καινή Διαθήκη που να αναφέρει πότε γεννήθηκε ο Χριστός. Αυτό έδινε την ελευθερία να προταθούν διαφορετικές ημερομηνίες που περιελάμβαναν τους μήνες Ιανουάριο, Μάρτιο, Απρίλιο, Μάιο και Νοέμβριο. Τελικά επικράτησε η ημερομηνία της 25ης Δεκεμβρίου σε μια προσπάθεια να αντικατασταθεί μία εθνική εορτή που τελούταν τότε προς τιμήν του Ήλιου. Το διάστημα του Δωδεκαημέρου που κρατούσαν οι γιορτές, και που περιελάμβανε τα Χριστούγεννα, την πρωτομηνιά του Ιανουαρίου και τα Φώτα, συνέπιπτε και με παλαιότερες γιορτές, όπως τις ρωμαϊκές Καλένδες και τα ακόμα παλαιότερα Σατουρνάλια της Ρώμης και τα Αγροτικά της αρχαίας Αθήνας.

Τον 4ο αιώνα λοιπόν στην Δύση είχαν ήδη καταλήξει σε μία ξεχωριστή γιορτή για τα Χριστούγεννα, όμως στην Κωνσταντινούπολη η γέννηση του Κυρίου γιορτάστηκε για πρώτη φορά το 378 και αυτό όχι χωρίς αντιδράσεις. Χρειάστηκε μάλιστα να περάσει σχεδόν μισός αιώνας ακόμα, ώσπου το 433 να εορταστούν για πρώτη φορά τα Χριστούγεννα στους Άγιους Τόπους. Στην επικράτηση της γιορτής σημαντικό ρόλο έπαιξαν και οι προσπάθειες του Ιωάννου του Χρυσοστόμου και του Γρηγορίου του Θεολόγου.

Την ημέρα των Χριστουγέννων φαίνεται ότι στην εκκλησία γινόταν αναπαράσταση της γέννησης με την κατασκευή σπηλαίου εντός του κτιρίου και την τοποθέτηση μικρού παιδιού που παρίστανε τον Ιησού μέσα σε αυτό. Μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι κάτι τέτοιο συνέβαινε τον 12ο αιώνα, αφού σε ερμηνεία του 83ου κανόνα της εν Τρούλλω συνόδου του Θεοδώρου Βαλσαμών διαβάζουμε τα παράπονα του τελευταίου για τη συνήθεια. Αν μάλιστα πάρουμε ως κυριολεξία τα λόγια του Ιωάννη του Χρυσόστομου που καλούσε τους χριστιανούς το 386 να προσέλθουν στην εκκλησία για να δουν τον «δεσπότη μας να κείτεται σε φάτνη» αυτή η συνήθεια μπορεί να είναι πολύ παλιά.

Κατά τη διάρκεια των εορτών με φροντίδα του Έπαρχου της πόλης οι δρόμοι καθαρίζονταν και στολίζονταν. Ο στολισμός γινόταν με την τοποθέτηση στύλων που επάνω τους τοποθετούσαν δεντρολίβανα, κλαδιά μυρτιάς και λουλούδια της εποχής. Ανάλογου καλλωπισμού και στολισμού τύγχαναν και οι οικίες στις οποίες παρατίθενταν γεύματα που διαδέχονταν το ένα το άλλο.

 

Τα ανάκτορα και τα δημόσια κτίρια, στα οποία φυσικά περιλαμβάνονταν τα διοικητήρια των Τουρμών και των Θεμάτων, βέβαια, δεν θα μπορούσαν να μην συμμετέχουν στο πνεύμα των ημερών. Μέχρι τουλάχιστον τον 12ο αιώνα ο Αυτοκράτορας με την επίσημη ενδυμασία του έβγαινε από το Ιερόν Παλάτιον και περνώντας από τη Μέση, τον πιο πλατύ δρόμο της Κωνσταντινούπολης, συνοδευόμενος από στρατηγούς και αυλικούς και επευφημούμενος από τον Δήμο έφτανε στην Αγία Σοφία. Στον εξωνάρθηκα συναντούσε έναν ανώτερο αυλικό, τον πραιπόσιτο, ο οποίος του αφαιρούσε το στέμμα από την κεφαλή. Έπειτα, ο αυτοκράτορας προχωρούσε ως τον νάρθηκα της εκκλησίας όπου τον υποδεχόταν ο πατριάρχης και ξεκινούσε η λειτουργία. Η πομπή μέσα σε επευφημίες επαναλαμβανόταν κατά την επιστροφή του αυτοκράτορα στα ανάκτορα. Στη συνέχεια ο βασιλιάς παρέθετε επίσημο γεύμα στα ανάκτορα στους άρχοντες, σε ξένους προσκεκλημένους αλλά και σε δώδεκα φτωχούς, κατά τον τύπο των μαθητών του Χριστού. Το γεύμα αυτό συνόδευε χορωδία ψαλτών.

Τα παιδιά πήγαιναν από σπίτι και σπίτι και έψαλλαν τα κάλαντα με τη συνοδεία αυλών και συρίγγων, ενός πνευστού οργάνου που μοιάζει με τον αυλό του Πανός ή το Πανφλάουτο. Από κάποιους στίχους του 12ου αιώνα του Ιωάννη Τζέτζη γνωρίζουμε ότι τα παιδιά μαζί με τα κάλαντα απεύθυναν και εγκώμια στους ιδιοκτήτες των σπιτιών και δεχόντουσαν τα φιλοδωρήματά τους. Δεν ήταν, όμως, μόνο τα παιδιά που περιφέρονταν στους δρόμους και έλεγαν τα κάλαντα, αλλά και ενήλικοι μουσικοί, οι οποίοι μάλιστα όταν δεν αμείβονταν με το ποσό που ήθελαν συνέχιζαν να τραγουδούν μέχρι αργά την νύχτα.

Έχει γραφτεί, και όχι άδικα, ότι καθ΄ όλη τη διάρκεια των εορτών, που κρατούσαν όπως είδαμε δώδεκα ημέρες, επικρατούσε ένας άνεμος τρέλας στο Βυζάντιο. Ο λαός πλημμύριζε τους δρόμους και ξεφάντωνε ξεφεύγοντας από τα κατεστημένα όρια. Μέσα στο εορταστικό αυτό κλίμα κάποιοι χτυπούσαν τις πόρτες των σπιτιών μην αφήνοντας τους ένοικούς τους να κοιμηθούν. Στις οικίες των πλουσίων συγκεντρωνόταν κόσμος που ζητούσε επιτακτικά δώρα και ισχυριζόταν ότι οι κάτοικοί του τού χρωστούσαν χρήματα. Επικρατούσε μάλιστα η συνήθεια της μεταμφίεσης. Αν πάρουμε ως κυριολεξία τα λόγια των συγγραφέων της εποχής, οι μεταμφιέσεις αυτές δεν πρέπει να είχαν όριο. Οι άνθρωποι παρίσταναν άγρια ζώα, σάτυρους, καλόγερους. Πόρνες ντύνονταν καλόγριες προκαλώντας τη φρίκη της εκκλησίας, ενώ ακόμα και κληρικοί και μοναχοί έπαιρναν μέρος στις διασκεδάσεις ντυμένοι ως σάτυροι και βαδίζοντας στα τέσσερα σαν τα ζώα. Μάλιστα την ημέρα αυτή υπήρχε μία σχετική ελαστικότητα των αρχών αφού οι αυτοκράτορες απαγόρευαν τη σύλληψη ανθρώπων που είχαν υποπέσει σε ελαφρά παραπτώματα. Επιπλέον επικρατούσε η συνήθεια να δίνεται χάρη σε κρατούμενους οι οποίοι δεν βαρύνονταν με κακουργήματα.

 

Την ημέρα των Χριστουγέννων τελούνταν επιπλέον ιπποδρομίες προς μεγάλη ενόχληση της εκκλησίας η οποία ζητούσε επιτακτικά να μην λαμβάνουν χώρα τέτοιες ημέρες, ώστε ο κόσμος να προσέρχεται στην εκκλησία. Οι ιπποδρομίες ωστόσο ήταν ιδιαίτερα αγαπητές για τους Βυζαντινούς που συνέρεαν μαζικά σε τέτοια θεάματα. Μάλιστα την ημέρα των Χριστουγέννων ο ίδιος ο αυτοκράτορας από το Κάθισμά του παρακολουθούσε τις ιπποδρομίες. Ο περιηγητής Βενιαμίν από την Τουδέλα μάς πληροφορεί ότι παρακολούθησε τέτοιους αγώνες τον 12ο αιώνα στην Κωνσταντινούπολη και τους περιγράφει ως ιδιαίτερα λαμπρούς.

Την επόμενη μέρα των Χριστουγέννων οι Βυζαντινοί συνήθιζαν να παρασκευάζουν το λοχόζεμα και να το στέλνουν σε λεχώνες σε φιλικά σπίτια προς τιμήν των λοχείων της Παναγίας. Το λοχόζεμα ήταν ζωμός με ψημένο σιμιγδάλι, βούτυρο και μέλι και σκοπό είχε να τονώσει τη λεχώνα και να την βοηθήσει να παράγει περισσότερο γάλα. Δεν είμαστε βέβαιοι πότε ξεκίνησε το έθιμο αυτό. Ξέρουμε όμως σίγουρα, χάρη σε μία αναφορά του Συμεών του Μεταφραστή, ότι η συνήθεια αυτή βρισκόταν σε ισχύ τον 10ο αιώνα, όχι όμως και τον 12ο, τουλάχιστον όσον αφορά τη Βασιλεύουσα, όπως μας βεβαιώνει ο Θεόδωρος Βαλσαμών. Αιτία της έκλειψης του εθίμου είναι σχετική απαγόρευση της εκκλησίας η οποία απειλούσε με αφορισμό τους λαϊκούς και καθαίρεση τους κληρικούς που το εξασκούσαν αφού σύμφωνα με την Εκκλησία η Παναγία «οὐκ ἔγνω λοχείαν».

 

Έχει επικρατήσει στον ευρύ κοινό η εντύπωση ότι οι Βυζαντινοί ήταν ένας λαός που δε γνώριζε διασκεδάσεις. Μάλιστα την εικόνα αυτή την έχουν ενισχύσει επιφανείς βυζαντινολόγοι όπως ο Alexander Kazhdan και ο Cyril Mango οι οποίοι στηριγμένοι σε προσωπικά τους βιώματα, που δεν θα έπρεπε να θολώνουν την επιστημονική τους ματιά, όπως με κάποια περιττή ίσως κομψότητα, τους καταλογίζει η Avril Cameron, παρουσίασαν τον βυζαντινό άνθρωπο ως φοβισμένο, μόνο, βυθισμένο μέσα στις δεισιδαιμονίες και μακριά από τις χαρές της ζωής. Μια ανεπηρέαστη ωστόσο ματιά στις πηγές μας δείχνει ότι κάθε άλλο παρά ίσχυε κάτι τέτοιο. Ο βυζαντινός άνθρωπος φαίνεται να ήταν το ίδιο ευδιάθετος και πρόσχαρος, όπως οποιοσδήποτε μεσογειακός λαός και γιορτές όπως αυτές του Δωδεκαημέρου που συνδέονταν με τα Χριστούγεννα τον έβγαζαν στο δρόμο και τον έκαναν να ξεχνάει τα προβλήματά του και να γλεντάει. Τα Βυζαντινά Χριστούγεννα ήταν το αποτέλεσμα και το επισφράγισμα ακριβώς αυτής της διάθεσής του[1].

 

Ερυθρές 20^η Δεκεμβρίου 2021

Παναγιώτης Απ. Κουτσουλέλος

Ποιητής – Ιστοριοφίδης-Στρεβλωτης ιστορικών γεγονότων

---

[1] Αναφορά του Κωνσταντίνου Καρατόλιου στην ιστοσελίδα του εκδοτικού οίκου Historical Quest